Hordhac
Qaramada Midoobay (UN) waxay ahayd hay’ad caalami ah oo la aasaasay 1945, taas oo ujeedkeedu ahaa in la xoojiyo nabadda caalamiga ah, la xakameeyo dagaallada, lana taageero horumarka bulshada, dhaqaalaha, iyo xuquuqda aadanaha. Si kastaba ha ahaatee, inta badan waxaa soo baxday dhaliilo iyo eedeymo la xiriira doorka ay ka ciyaarayso arrimaha caalamiga ah, gaar ahaan xaaladaha siyaasadeed ee Afrika iyo dalalka soo koraya.
Marka laga hadlayo siyaasadda Afrika, gaar ahaan xilliyadii dambe ee qarnigii 20aad iyo bilowgii qarnigii 21aad, waxaa jira su’aal weyn oo ku saabsan sida Qaramada Midoobay uga qeyb qaadato arrimaha qaaradda: ma tahay hay’ad ku shaqeysa danta guud, mise waa hay’ad aan ka madax-bannaanayn danta gaarka ah ee quwadaha waaweyn, sida Maraykanka iyo Ingiriiska? Maqaalkan ayaa isku dayaya in uu iftiimiyo doorka Qaramada Midoobay ee xaaladaha qaaradda Afrika iyo sida ay u saameeyeen natiijooyinka siyaasadeed ee qaaradda.
Qaybta 1: Saamiga Wakiilada iyo Dano Gaar Ah
Mid ka mid ah dhaliilaha ugu weyn ee la xiriira Qaramada Midoobay ayaa ah sida ay u qaybsatay saamiga wakiilada caalamiga ah, gaar ahaan Afrika. Qaramada Midoobay waxay siineysaa wakiilada qaar ka mid ah dalalka reer galbeed si ay ugu matalaan Afrika, taas oo aan si dhab ah ugu oggolaan in dalalka Afrika ay si buuxda uga qeyb qaataan go’aanada muhiimka ah ee qaramada. Tusaale ahaan, dhammaan go’aanada muhiimka ah ee ku saabsan siyaasadda Afrika ayaa waxaa saameyn ku leh Guddiga Ammaanka ee Qaramada Midoobay, halkaas oo ay ku jiraan xubno waaweyn sida Maraykanka, Ingiriiska, iyo Faransiiska, kuwaas oo leh awoodda codka feetada (veto power). Tani waxay ka dhigeysaa in Afrika aysan helin wakiil buuxa oo dhab ah, gaar ahaan marka laga hadlayo arrimaha la xiriira siyaasadda gudaha ama amniga.
Intaa waxaa dheer, Qaramada Midoobay ayaa dhawr jeer si aan hufanayn uga hadashay arrimaha gudaha ee dalalka Afrika, iyadoo qaar ka mid ah dalalka reer galbeed ee xubnaha ka ah ay si joogto ah u dhiirrigeliyeen go’aanada siyaasadeed ee u dhigma danahooda gaarka ah. Sidaa darteed, su’aasha taagan waxay tahay: Ma tahay Qaramada Midoobay mid aan madax-bannaanayn oo adeegta kaliya danaha quwadaha waaweyn?
Qaybta 2: Inqilaabyo iyo Qorshayaasha Sirdoonka
Mid ka mid ah dhacdooyinka taariikhiga ah ee muujinaya sida Qaramada Midoobay aysan uga hortagin danaha quwadaha waaweyn ee dhinaca siyaasadda, waxay ku saabsan tahay sida ay u kaalmeysay ama ugu aamustay inqilaabyo qorshaysan oo ka dhacay qaaradda Afrika.
- Kwame Nkrumah iyo Gaana: Kwame Nkrumah wuxuu ahaa hogaamiye awood badan oo ka mid ah madaxda ugu horreeyay ee Afrika ee ka shaqeynayay xorriyaad siyaasadeed, dhaqaale, iyo midnimo. Si kastaba ha ahaatee, markii uu dhawr jeer isku dayay inuu ka madax-bannaanado saameynta reer galbeedka, waxaa dhacay inqilaabkii 1966 oo lagu afgembiyey. Waxaa la sheegay in sirdoonka reer galbeedka, gaar ahaan Maraykanka iyo Ingiriiska, ay qeyb ka ahaayeen qorshayaashaas. Qaramada Midoobay, oo ahayd hay’ad caalami ah oo loogu talagalay ilaalinta xuquuqda iyo nabadda, ma aysan qaadin tallaabo cad oo lagu difaacay Nkrumah iyo siyaasaddiisa.
- Patrice Lumumba iyo Zaire (Congo): Patrice Lumumba, oo ahaa madaxweyne cusub oo u taagan madax-bannaani, ayaa la dilay kadib markii uu ka hor yimid saamaynta quwadaha reer galbeedka ee Zaire (Congo). Inkastoo Qaramada Midoobay ay qeyb ka ahayd xasillooni u raadinaya Congo, waxay awoodi weyday inay si dhab ah uga hortagto saameynta dibadda ee keentay dhimashada Lumumba, iyadoo la ogyahay in Maraykanka iyo Ingiriisku ay taageereen dilkiisa si loo xakameeyo siyaasaddiisa.
Qaybta 3: Guuldarrooyinka Nabad-illaalinta iyo Xasuuqa Rwanda
Tusaalaha ugu xanuunka badan ee guuldarrooyinka Qaramada Midoobay ee arrimaha Afrika waa xasuuqii dhacay ee Rwanda 1994. Xasuuqa Rwanda, oo ah mid ka mid ah dhacdooyinka ugu xanuunka badan ee qarnigan, wuxuu sababay in in ka badan 800,000 oo qof ay ku dhinteen dagaalka gudaha ee ka dhacay dalkaas. Ciidamada Qaramada Midoobay ee nabad-illaalinta (UNAMIR) ayaa joogay goobta, laakiin ma aysan awoodin inay ka hortagaan ama xakameeyaan falalkaas.
Guuldarrada ka soo gaartay hawsha nabad-illaalinta ee Qaramada Midoobay waxay muujinaysaa dhibaatooyinka haysata hay’addan marka ay timaaddo arrimaha gudaha ee dalalka dagaallada ku jira. Inkastoo ay jirto dadaal xagga nabad-gelinta, haddana Qaramada Midoobay ma aysan si buuxda u difaacin xuquuqda dadka Rayidka ah, taas oo soo jeedineysa in ay tahay mid ka aamustay dhibaatada dhacay.
Qaybta 4: Inqilaabyo Joogta Ah iyo Saameynta Qaramada Midoobay
Tirakoobka Inqilaabyada Adduunka iyo Afrika (1950-2022)
Laga soo bilaabo 1950 ilaa 2022, adduunka waxaa ka dhacay 486 inqilaab, taasoo muujinaysa in siyaasadaha gudaha ee dalal badan oo caalamka ka mid ah ay noqdeen kuwo xasillooni darro iyo dagaallo siyaasadeed keeneen. 214 ka mid ah inqilaabyadaas ayaa ka dhacay Afrika, taasoo ka dhigan in qaaradda ay tahay mid ka mid ah meelaha ugu badan ee inqilaabyada ka dhaca.
- Inqilaabyo Guuleystay iyo Fashilmay: Waxaa la sheegay in 106 ka mid ah inqilaabyada Afrika lagu guulaystay, halka 108 ka mid ah ay ku fashilmeen. Tani waxay muujineysaa heerka sare ee guuldarrooyinka iyo qorshayaasha aan hufanayn ee lagu burburinayo xukuumadaha Afrika, halka qaar ka mid ah inqilaabyaduna ay leeyihiin taageero iyo guul siyaasadeed, sida kuwa dhacay xilligii dagaalka qaboobaha ama saameynta sirdoonka reer galbeedka.
Saameynta Quwadaha Caalamiga ah iyo Qaramada Midoobay
Inqilaabyada joogtada ah ee Afrika waxay soo jeedinayaan su’aasha ah, “Maxaa sababay in inqilaabyo badan ay ka dhacaan Afrika?” Waxaa la xusay in inta badan inqilaabyada Afrika aysan si toos ah uga jawaabin xalal gudaha ah, balse waxaa si weyn ugu lug yeeshay quwadaha caalamiga ah, gaar ahaan quwadaha reer galbeedka sida Maraykanka, Ingiriiska, iyo Faransiiska. Qaramada Midoobay, oo ahayd hay’ad loogu talagalay ilaalinta nabadda, waxa ay ku fashilantay in ay si dhab ah uga hortagto xaaladaha siyaasadeed ee ka dhacay Afrika.
- Fashilkii Qaramada Midoobay ee Inqilaabyo badan: Tusaalooyinka ugu waaweyn ee muujinaya guuldarrooyinka Qaramada Midoobay waxaa ka mid ah go’aannada lagu taageerayo ama lagu aamuso inqilaabyada. Tusaale ahaan, markii ay ciidamada Qaramada Midoobay joogeen dalalka sida Zaire (Congo) iyo Rwanda, ma aysan qaadin tallaabooyin dhab ah oo lagu difaaco xuquuqda dadka rayidka ah. Waxaa sidoo kale jiray ismaandhaafyo ka dhashay in ay hay’addu ku howlan tahay xakameynta khilaafaadka marka ay jiraan dano caalami ah oo laga yaabo inay ka yimaadeen dowladaha xubnaha ka ah Qaramada Midoobay.
Xaaladaha Gaar Ah ee Afrika
- Kwame Nkrumah iyo Inqilaabkiisa Gaana (1966): Gaana, oo ahaa dalka ugu horreeya ee xornimada ka qaatay Gumeystihii Ingiriiska, wuxuu noqday mid ka mid ah hogaamiyaashii ugu firfircoonaa ee ka hor yimid saamaynta reer galbeedka. Inqilaabkii 1966 ee ka dhacay Gaana ayaa muujinaya sida sirdoonka reer galbeedka uu si qarsoodi ah uga qayb qaatay daminta xornimada siyaasadeed ee Nkrumah, iyadoo Qaramada Midoobay aysan tallaabo qaadin si ay uga hortagto.
- Congo (1960): Markii Patrice Lumumba uu noqday madaxweyne, wuxuu isku dayay inuu ka madax-bannaanado siyaasadda iyo dhaqaalaha reer galbeedka. Hase yeeshee, qaabka inqilaabka iyo is-hor-istaagga ka yimid dowladda reer galbeedka, gaar ahaan Maraykanka, ayaa muujinaya sida ay Qaramada Midoobay uga aamustay inqilaabkaas, iyadoo aysan tallaabo qaadin si ay u difaacdo madax-bannaanida Congo.
Guuldarrooyinka Qaramada Midoobay ee Nabad-illaalinta
Waxaa jira tusaalooyin badan oo muujinaya guuldarrooyinka Qaramada Midoobay ee hawlaha nabad-illaalinta ee qaaradda Afrika, gaar ahaan marka ay timaaddo inqilaabyo ama xasuuqyo ka dhaca dalalka qaaradda. Xasuuqii Rwanda ee 1994 ayaa ah mid ka mid ah dhacdooyinka ugu waaweyn ee muujinaya sida ciidamada Qaramada Midoobay ee nabad-illaalinta ay ku guuldareysteen inay ka hortagaan xasuuqii ka dhacay dalkaas, taas oo keentay in in ka badan 800,000 oo qof ay ku dhinteen. Tani waxay muujinaysaa inaan Qaramada Midoobay ku guuleysan inay ka hortagto xasuuqa ka dhacay Rwanda, iyadoo ka aamusatay falalkaas xun.
Gunaanad
Tirakoobka inqilaabyada adduunka iyo gaar ahaan Afrika ayaa si cad u muujinaya in qaaradda ay ka dhaceen inqilaabyo badan, iyadoo ay qayb ka yihiin dano gaar ah oo ay wateen quwadaha waaweyn ee caalamka. Qaramada Midoobay, oo loogu talagalay inay ka qeyb qaadato ilaalinta nabadda iyo xasilloonida, waxay ku guuldareysatay in ay si hufan uga hortagto inqilaabyadaas, gaar ahaan marka ay timaaddo siyaasadaha quwadaha reer galbeedka. Waxaa muuqata in inta badan inqilaabyada ka dhaca Afrika ay yihiin kuwo la xiriira saameynta dibadda, iyadoo Qaramada Midoobay aysan si dhab ah u difaacin dalalka qaaradda.
Gunaanad
Qaramada Midoobay waxay leedahay doorka muhiimka ah ee ilaalinta nabadda iyo xuquuqda aadanaha, laakiin waxaa jira su’aalo la xiriira awooda ay ku leedahay go’aanada siyaasadeed ee caalamiga ah iyo sida ay uga jawaabto saameynta quwadaha waaweyn. Dhacdooyinka taariikhiga ah ee Afrika, sida kuwa dhacay ee Gaana, Congo, iyo Rwanda, ayaa muujinaya in Qaramada Midoobay ay ku guuldareysatay in ay ka hortagto saameynta quwadaha waaweyn ama in ay difaacdo nabadda iyo xuquuqda dadka caalamka.
Su’aasha muhiimka ah waxay tahay: Ma tahay Qaramada Midoobay mid ka madax-bannaan siyaasadaha quwadaha waaweyn ee reer galbeedka, mise waxay qeyb ka tahay ciyaar siyaasadeed oo ka tarjumaysa dano gaar ah?